Wskaźnik gotowości budynków do obsługi inteligentnych rozwiązań (SRI) wprowadzono w 2018 r. w dyrektywie zmieniającej dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków i efektywności energetycznej (2018/844/UE) . Jesienią 2020 r., w następstwie intensywnych prac rozwojowych i szeroko zakrojonych konsultacji z interesariuszami, przeprowadzonych w ramach pomocniczych badań technicznych w zakresie SRI, zakontraktowanych przez Dyrekcję Generalną ds. Energii (DG ENER) Komisji Europejskiej (KE), powstała pierwsza wersja wskaźnika gotowości budynków do obsługi inteligentnych rozwiązań. Ponadto 10 stycznia 2021 r. na terenie państw członkowskich UE weszły w życie tzw. akty prawne SRI (rozporządzenia UE). Z założenia wskaźnik SRI jest projektem dobrowolnym, a zatem to do państw członkowskich Unii Europejskiej należy decyzja o sposobie wdrożenia SRI na poziomie krajowym – wedle uznania po przeprowadzeniu nieobowiązkowych testów ogólnokrajowych.

Słowa kluczowe: cyfryzacja, transformacja cyfrowa, inteligentne budynki, efektywność, ocena jakościowa, certyfikacja, renowacja, koncentracja na potrzebach człowieka, jakość środowiska wewnętrznego, zdrowie, samopoczucie, optymalizacja energii, elastyczność energii

Czy po raz pierwszy słyszysz o wskaźniku SRI?

Dokonana w 2018 r. zmiana dyrektywy europejskiej w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (EPBD) ma na celu dalsze promowanie inteligentnych technologii budowlanych, przede wszystkim poprzez utworzenie wskaźnika gotowości budynków do obsługi inteligentnych rozwiązań, czyli SRI (rysunek 1.). Wskaźnik ten umożliwi ocenę gotowości budynków do obsługi inteligentnych rozwiązań, tj. zdolności budynków (lub elementów budowlanych) do dostosowania funkcjonowania do potrzeb użytkowników, a także do optymalizacji wydajności energetycznej i ogólnej oraz do zmian dostosowawczych funkcjonowania w odpowiedzi na sygnały z sieci (elastyczność energetyczna). Wskaźnik gotowości do obsługi inteligentnych rozwiązań powinien podnieść świadomość właścicieli i użytkowników budynków w kwestii wartości stojących za automatyzacją budynków oraz elektronicznym monitoringiem technicznych instalacji budowlanych, a także dawać użytkownikom pewność w sprawie rzeczywistych oszczędności, jakie oferują te nowe funkcje, które usprawniają działanie rozwiązań.

Energooszczędne budynki – stan obecny

22 września 2020 r. Urząd Publikacji Komisji Europejskiej oficjalnie opublikował ostateczne wyniki (raport końcowy i podsumowanie) drugiego badania technicznego w zakresie SRI[1]. Na oficjalnej stronie internetowej drugiego pomocniczego badania technicznego w zakresie SRI raportowi końcowemu i podsumowaniu towarzyszą:

• dwa aneksy w formie arkuszy programu Excel (Aneks C – uproszczony katalog usług; Aneks D – szczegółowy katalog usług)[2],
• pierwszy raport z zaleceniami Grupy Tematycznej C ds. SRI[3] przygotowany przez samodzielną grupę interesariuszy, która opowiadała się za tym, aby wskaźnik SRI miał charakter przyszłościowy i ewoluował w kierunku oceny opartej na danych.

Równolegle 21 grudnia 2020 r. w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej, po uprzednim oficjalnym okresie nadsyłania opinii do Komisji Europejskiej w lecie 2020 r., opublikowano akty prawne SRI (akt delegowany SRI, akt wykonawczy SRI), które weszły w życie 10 stycznia 2021 r.:

• akt delegowany SRI[4] (rozporządzenie to ustanawia opcjonalny, wspólny dla całej Unii system oceny gotowości budynku do obsługi inteligentnych rozwiązań, to jest definicję wskaźnika gotowości do obsługi inteligentnych rozwiązań oraz wspólną metodologię, zgodnie z którą jest on obliczany. Metodologia polega na obliczaniu dla budynków lub elementów budowlanych punktacji odzwierciedlającej gotowość do obsługi inteligentnych rozwiązań oraz wyprowadzaniu na tej podstawie oceny gotowości budynku lub elementu budowlanego do obsługi inteligentnych rozwiązań);
• akt wykonawczy SRI[5] (rozporządzenie to szczegółowo opisuje procedury techniczne umożliwiające skuteczne wdrożenie opcjonalnego, wspólnego unijnego systemu oceniania gotowości budynków do obsługi inteligentnych rozwiązań, utworzonego w akcie delegowanym SRI).

Pierwsza wersja wskaźnika SRI to zasadniczo ocena jakościowa gotowości danego budynku do obsługi inteligentnych rozwiązań, z trzema kluczowymi funkcjami stanowiącymi centralny element oceny (rysunek 2.).

Dla każdej kluczowej funkcji w ramach gotowości budynku do obsługi inteligentnych rozwiązań istnieje co najmniej jedno kryterium wpływu (np. gotowość do ułatwienia konserwacji i wydajnej obsługi ma dwa takie kryteria – oszczędność energii i prognozowanie konserwacji i awarii). W oparciu o te kryteria inteligentne usługi (wymienione w katalogu usług SRI) dostępne w danym budynku otrzymują punkty w każdej z dziewięciu domen (tj. ogrzewanie, ciepła woda użytkowa, chłodzenie, wentylacja, oświetlenie, elektryczność, pojazdy elektryczne, obwiednia dynamiczna oraz monitoring i sterowanie). Przedstawiono to na rysunku 3.

Wyniki oceny jakościowej SRI można prezentować w postaci pojedynczego wyniku punktowego, trzech oddzielnych punktacji, po jednej dla każdej kluczowej funkcji w ramach gotowości budynku do obsługi inteligentnych rozwiązań (rysunek 4.), lub w szczegółowym widoku macierzy, umożliwiającym wizualizację wszystkich wyników uzyskanych we wszystkich domenach SRI w funkcji kryteriów wpływu SRI (rysunek 5.).

Ocena SRI obejmuje wszystkie inteligentne usługi dostępne w danym budynku, a zatem – z praktycznego punktu widzenia – jest możliwe przygotowanie widoku szczegółowego dla każdego ocenianego budynku. Punktacje SRI można agregować według kryteriów wpływu, kluczowej funkcji lub w postaci pojedynczej oceny, dzięki użyciu współczynników ważonych (rysunek 6.).

„Inteligencja budynku powinna być środkiem prowadzącym do celu, a nie celem samym w sobie. Inteligencja powinna służyć tworzeniu budynków lepszych pod względem efektywności energetycznej, higieny, wygody itp. Istnieją przykłady budynków, w których entuzjaści technologii posunęli się tak daleko w kwestii automatyzacji, że technologie stały się tylko gadżetami lub mają tak dalece eksperymentalny charakter, że tylko osoba, które je zainstalowała, potrafi je obsługiwać” – stwierdził Stijn Verbeke, starszy pracownik naukowy w ośrodku EnergyVille/VITO i na Uniwersytecie w Antwerpii, w niedawnym wywiadzie eksperckim opublikowanym w portalu BUILD UP (europejskim portalu poświęconym efektywności energetycznej budynków)[1]. Stijn Verbeke był głównym badaczem podczas pierwszego pomocniczego badania technicznego w zakresie SRI oraz koordynatorem konsorcjum drugiego pomocniczego badania technicznego zleconego przez DG ENER Komisji Europejskiej.

Budynki energooszczędne – następne kroki

Wskaźnik SRI jest z założenia systemem dobrowolnym. Kraje członkowskie Unii Europejskiej mają więc teraz czas na to, by podjąć decyzję o sposobie wdrożenia SRI na poziomie krajowym. W ramach zasady pomocniczości Unii Europejskiej kraje członkowskie mają prawo na poziomie krajowym dokonać wyborów co do wielu aspektów wskaźnika SRI, np. współczynników ważonych, poziomów funkcjonalności czy katalogu inteligentnych usług. Tak jak w przypadku innych zwykłych procedur kraje mają obowiązek sporządzania raportów z uzasadnieniem dla Komisji Europejskiej.

Można przyjąć, że jedynie kilka krajów członkowskich zdecyduje się na pełne wdrożenie wskaźnika SRI w jego obecnym kształcie już teraz (o ile w ogóle to nastąpi). Bardziej prawdopodobne jest, że będą one rozważać wyłącznie fazę badań krajowych, po których być może nie zostaną wydane żadne certyfikaty. Jest wysoce prawdopodobne, że na etapie badań krajowych kraje członkowskie będą musiały dostosować metodologię do miejscowych preferencji i uzyskać ogólnokrajową akceptację dla idei wskaźnika.

Chociaż nie ma dokładnych ram czasowych (rozpoczęcie, zakończenie i czas trwania) realizacji testów ogólnokrajowych, państwa członkowskie muszą poinformować Komisję Europejską o tym, że planują ich przeprowadzenie, a następnie przedłożyć oficjalny raport nie później niż sześć miesięcy od dnia zakończenia fazy badań. Jasne jest natomiast, że dwa akty prawne SRI (rozporządzenia UE) zostaną poddane ocenie, do 1 stycznia 2026 r., w świetle doświadczeń i postępów poczynionych podczas ich stosowania.

Trzecia pomocnicza usługa techniczna w zakresie SRI została zakontraktowana przez Komisję Europejską na wiosnę 2021 r. (przetarg ENER/2020/OP/0015: Wsparcie techniczne podczas badania i wdrażania wskaźnika gotowości budynków do obsługi inteligentnych rozwiązań w ramach dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków[1]). Umożliwi to i ułatwi dostęp do niezbędnych środków pozwalających dzielić się doświadczeniami pomiędzy państwami członkowskimi podczas fazy badań krajowych i następującej po niej fazy wdrażania. Pozwoli także wykonać następne kroki na drodze ku przyszłości wskaźnika SRI pod parasolem „platformy SRI”, która ma wkrótce powstać. Wydarzenie inauguracyjne o charakterze koordynacyjnym pomiędzy państwami członkowskimi miało formę kilku sesji poświęconych wskaźnikowi SRI. Odbyły się one w dniach 26–28 maja 2021 r. w ramach wspólnych działań plenarnych w sprawie charakterystyki energetycznej budynków[2].

Podczas spotkań Grupy Tematycznej C ds. SRI (SRI TGC) w 2020 r. członkowie – przy wsparciu członków Komitetu Technologii i Badań REHVA oraz zaangażowanych interesariuszy – przygotowali pierwszy raport z zaleceniami[3] (opublikowany w czerwcu 2020 r., jednakże objęty zakazem rozpowszechniania aż do dnia publikacji raportu końcowego). Wiele z tych zaleceń zostało skopiowanych do raportu końcowego przygotowanego przez zespół badawczy ds. SRI[4].

Zakresem działań samodzielnej (pracującej społecznie) grupy roboczej SRI TGC było przedyskutowanie i rozpoznanie przyszłych możliwości aktualizacji istniejącej metodologii oraz dalszego wdrażania metody oceny C wskaźnika SRI, która opiera się na danych pomiarowych opisujących rzeczywiste funkcjonowanie budynków. W ramach działań Grupy Tematycznej C ds. SRI eksperci analizowali również sposoby przejścia na wskaźnik SRI oparty na rzeczywistych właściwościach użytkowych. Badali najskuteczniejsze środki, które pozwoliłyby z jednej strony zautomatyzować proces oceny listy kontrolnej, a z drugiej strony zwiększyć znaczenie danych pomiarowych i zdefiniować dodatkową, praktyczną metodologię SRI.

W odniesieniu do nadchodzącej fazy badań krajowych należy wyróżnić następujące zalecenia:

• Najbardziej znaczące spostrzeżenia zostaną sformułowane, gdy państwa członkowskie na samym początku procesu badania/wdrażania wskaźnika SRI sporządzą ranking swoich priorytetów na poziomie krajowym: „Charakterystyka energetyczna i funkcjonowanie”, „Odpowiedź na potrzeby użytkowników”, „Elastyczność ogólnego zapotrzebowania budynku na energię elektryczną” oraz „Wszystkie trzy czynniki o równym znaczeniu”.
• Bardzo pomocne będzie konwergentne i spójne podejście do rzeczywistej oceny i końcowych punktacji SRI na poziomie Unii Europejskiej.
  • Modyfikacje metodologii oceny jakościowej SRI dokonywane przez państwa członkowskie powinny być minimalne (stosowane tylko w razie potrzeby) i powinny zawsze pozwalać na automatyczną konwersję do wskaźnika SRI UE (domyślnego), tak aby można było porównać poziom gotowości do obsługi inteligentnych rozwiązań w różnych regionach i krajach członkowskich.
  • Na skalę całej UE należy wdrożyć programy szkolenia i certyfikowania rzeczoznawców. Należy położyć duży nacisk na część „zalecenia ekspertów dla użytkowników”, w których rzeczoznawcy powinni sugerować rozwiązania umożliwiające dalszą poprawę gotowości budynku do obsługi inteligentnych rozwiązań. W skład metody B oceny wskaźnika SRI obowiązkowo powinny wchodzić wizyta w ocenianym obiekcie, wywiad z operatorem / właścicielem / dzierżawcą budynku oraz przedstawienie dowodu wysokiej oceny funkcjonalności.
  • By w jak największym stopniu wykorzystać ocenę jakościową SRI (metody A i B) oraz ocenę ilościową SRI (metoda C), wymagany jest pomiar rzeczywistej charakterystyki inteligentnego działania, który można zawrzeć w zakresie badań krajowych. Potencjał wskaźnika SRI należy uchwycić w formie osiąganych rezultatów (Europejski Zielony Ład, Strategia na rzecz Fali Renowacji), wykazując rzeczywisty efekt technologii inteligentnych budynków, opierając się na danych opisujących rzeczywiste funkcjonowanie obiektów.

Gdy tylko zacznie funkcjonować trzecia pomocnicza usługa techniczna w zakresie SRI (najprawdopodobniej jesienią 2021 r.), członkowie grupy SRI TGC wznowią działalność i podejmą dalszą pracę w pełnej synchronizacji z fazą badań krajowych, a także trwającymi i przyszłymi projektami finansowanymi z budżetu UE (np. Horyzont 2020, Horyzont Europa, LIFE), w ramach których będą wykonywane czynności związane ze wskaźnikiem SRI, w szczególności testy, demonstracje, dalszy rozwój i asymilacja rynkowa, np.:

• projekt SmartBuilt4EU H2020[1], europejska platforma innowacji na rzecz inteligentnych budynków,
• klaster projektów H2020 poświęconych nowej generacji certyfikatów charakterystyki energetycznej:
  • (projekt zamknięty) ALDREN: ALliance for Deep RENovation – sojusz w celu głębokiej termomodernizacji budynków, projekt wdrażania w budynkach wspólnego europejskiego dobrowolnego systemu certyfikacji, stanowiącego szkielet całego procesu głębokiej termomodernizacji (witryna internetowa projektu: https://aldren.eu/[2]);
  • (projekty trwające) siedem siostrzanych projektów EPC, opisanych w europejskim artykule informacyjnym Ewolucja oceny charakterystyki energetycznej budynku i system certyfikacji w Europie, zamieszczonym w numerze 01/2021 „REHVA Journal”[3] na stronie 82.

Literatura

1. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=uriserv%3AOJ.L_.2018.156.01.0075.01.ENG
2. https://ec.europa.eu/energy/studies_main/final_studies/final-report-technical-support-development-smart-readiness-indicator_en
3. https://smartreadinessindicator.eu/milestones-and-documents
4. https://smartreadinessindicator.eu/stakeholder-consultation
5. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A32020R2155&qid=1613991300428
6. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A32020R2156&qid=1613991300428
7. https://etendering.ted.europa.eu/cft/cft-display.html?cftId=6874
8. https://epbd-ca.eu/
9. https://smartreadinessindicator.eu/stakeholder-consultation
10. https://www.rehva.eu/news/article/final-report-smart-readiness-indicator-sri-for-buildings
11. https://cordis.europa.eu/project/id/956936
12. https://aldren.eu/
13. https://www.rehva.eu/rehva-journal/detail/01-2021